نزدیک به یک دهه است که توجه به کاربست اقدام پژوهشی در محیط های مدارسه ای و دورن کلاسی مورد توجه بسیار قرار گرفته است. در ایران نیز چنین توجهی به اقدام پژوهشی پا گرفته است.
به طوری که از چند سال پیش، پیشبرد کلاسی تحقیق در عمل در چارچوب طرح کعلم پژوهنده به مورد اجرا در می آید. به هر روی، پویایی هم معلمی به میزان سوال ها و کاوش های او بر می گردد که وی در ار،یند یاددهی – یادگیری در نطر آورده است. اقدام پژوهشی می تواند عامل بسیار محرک و سازنده ای در پویایی معلمان باشدو معلمان می توانند تجارب خود از اقدام پژوهشی را به دانش آموزان نیز سرایت دهند. معلمان می توانند در هر پایه ای که تدریس می کنند و در چارچوب موضوعات مختلف دانش آموزان به اقدام پژوهشی تشویق کنند.
اگر دانش آموزان پژوهنده ای داشته باشیم بی شک باید آن را ثمره کوشش های محققانه معلمان دانست.
به هر روی، در این فصل دو نوشتار به طور مکمل ارائه می گردد، یکی از آن ها اقدام پژوهشی و نحوه اجرای آن در کلاس درس و یادگیری راهنمایی برنامه ریزی پژوهش در عمل است.
اقدام پژوهشی و نحوه اجرای آن در کلاس
«تحقیق عملی»، «پژوهش در عمل»، «عمل پژوهشی» و « اقدام پژوهشی» اصطلاحاتی هستند که در زبان فارسی به جای واژه انگلیسی “Action Research” به کار می روند. اقدام پژوهشی در زمره روش های تحقیق توصیفی است و هدف آن توصیف شرایط با پدیده های مربوز به نظام آموزشی است.
تعریف های متفاوتی از اقدام پژوهشی، توسط متخصصان امر رائه شده است که به اختصار به بعضی از آن ها اشاره می‌شود:
اقدام پژوهشی فرآیندی است که به وسیله آن متخصصان (معلمان)، مسائل و مشکلات موجود در محیط کارشان را به صورت عملی و به منظور اصلاح و ارزیابی تصمیمات و اعمالشان، بررسی می کند (استفن کوری، ۱۹۵۳).
اقدام پژوهشی در آموزش و پرورش عبارت است از مطالعات منظم توسط معلمان یا دست اندکاران یک کلاس یا مدرسه، برای بهبود وضعیت آموزش و پرورش دانش آموزان (کارل گیلیکمن).
در اقدام پژوهش تلاش می‌شود، مسائل و مشکلات، این جا، اکنون و در همین موقعیت محلی حل شوند. در این دست از تحقیقات محقق باید به استفاده علمی از یافته هایش درموقعیت و منطقه ای خاص نظر داشته باشد، نه استفاده از کاربردهای عام آن ها (نادری و سیف نراقی، ۱۳۸۰).
این نوع تفکر سعی دارد، فعالیت های تحقیق را با حرفه معلمی در هم بیامیزد و عینیت گرایی ، عادت به تفکر علمی و توانایی همکاری و همفکری با دیگران را در معلمان افزایش دهد (همان). در ، هدف پی بردن به روابط بین پدیده ها و یا به اصطلاح متغییرها نیست، بلکه بررسی مسائلی است که فرد در محیط کار و در حیطه شغلش با آنها، درگیر است و می خواهد به صورت علمی و از راه پژوهش، پاسخ آن ها را بیابد. پس ایجاد تغییر و تعدیل یا اصلاح در وضعیت موجود، هدف عمده در این گونه پژوهش است.
به عبارت دیگر، هدف محقق در این گونه تحقیقات، بهبود کارایی معلم در مدسه، کلاس درس و در موقعیت محلی است. یعنی به وجود آوردن و ارائه مهارت ها یا ارائه روش های جدیدی که بتوانند ما را در مشکلاتی که به طور مستقیم یا غیر مستقیم به کلاس درس و مدرسه مربوط می‌شوند، کمک کنند. همان پاسخی است که به انتقادهایی که از کاربردی نبودن اکثر پژژوهش های موسوم، به عمل می آید (مهر محمدی، ۱۳۷۹).
با این که اقدام پژوهشی و «پژوهش کاربردی » وجوه اشتراک زیادی دارند، ولی تفاوت های قابل ملاحظه ای نیز میان آنها وجود دارد. لازم است معلمان پژوهنده به این تفاوت ها توجه داشته باشند. در پژوهش های کاربردی، تعداد واحدهای مورد مشاهده، با تعداد نمونه ها نسبتاً زیادند و فرآیند پژوهش در مرحله نمونه گیری کنترل می‌شود. نتایج بدست آمده نیز تعمیم پذیر هستند. اما در اقدام پژوهشی، در حالی که اصول و مبانی تحقیق علمی رعایت می‌شود، کنترل فرآیند پژوهش، شدت کنترل در پژوهش های کاربردی را ندارد. یعنی پژوهش گر درصدد تعمیم دادن یافته ها و نتایج تحقیق خود نیست. به عبارت دیگر، تعمیم پذیر بودن یا نبودن نتایج پژوهش، چندان مورد توجه نیست. بلکه هدف حل یا کاهش مسادل و مشکلات در یک موقعیت محلی خاص است. برای مثال، مدرس یک درس می تواند، با استفاده از اقدام پژوهشی، مشکلات یادگیری آن درس را در کلاس خود تشخیص دهد و آن ها را برطرف سازد. به این منظور، وی با طی یک فرآیند جست و جوی منظم، پیشرفت تحصیلی یادگیرندگان را در مدت معینی به دقت زیر نظر قرار می دهد و با استفاده از شیوه های گوناگون گردآوری اطلاعات، کشاهدان لازم را برای رفع مشکلات یادگیری در آن درس فراهم می سازد.
با استفاده از اقدام پژوهشی، می توان موقعیت ها نامعین ملموس مربوط به اقدام ها و عملیات آموزشی را مشخص کرد و برای بهبود آن ها کوشید (بازرگان، ۱۳۷۳). بنابراین هر یک از افرادی که در نظام آموزشی، دست اندرکار فعالیت های آموزشی هستند، به ویژه کسانی که با فرایند یاددهی – یادگیری سر و کار دارند، می توانند برای شناسایی مشکلات آموزشی و پی بردن به راه های کاهش این مشکلات، به صورت انفرادی یا گروهی اقدام به پژوهش کنند .
اقدام پژوهشی بازخورد لازم را برای بهبود واحدها، فعالیت ها، فرایندها و ارزشیابی آموخته فراهم می آورد. در این گونه پژوهش، پژوهشگر یا معلم پژوهنده قادر است براساس نتایج به دست آمده، تغییر، تعدیل یا اطلاحات لازم را بلافاصله انجام دهد.
در اقدام پژوهشی، معلم خود پژوهشگر است و نقش اصلی را بر عهده دارد و از این طریق می تواند مسائل ملموسی را که با آن ها روبروست حل کند و یا بهبود بخشد. این امر کمک می کند، معلمان به صورت عینی، دقیق و منظم نقش فعال تری در فرایند یاددهی – یادگیری داشته باشند و نتایج تحقیق نیز کاربرد ملموس تری پیدا کند.
شرایط لازم برای اقدام پژوهشی
برای عملی شدن چنین پژوهشی، شرایطی به شرح زیر لازم است:
۱. داشتن انگیزه برای انجام پژوهش؛
۲. آشنایی با اصول و مبانی پژوهش؛
۳. داشتن اطلاعات کافی در مورد مساله مورد پژوهش؛
۴. اعتقاد واقعی مدیریت واحد، به انجام چنین پژوهشی.
مراحل اقدام پژوهشی
در مورد مراحل اقدام پژوهشی، اندیشمندان طبقه بندی های گوناگونی اراوه داده اند، اما با بررسی مجموع این نظرات می توان برای اقدام پژوهشی سه مرحله زیر را در نظر گرفت:
۱. تشخیص
۲. تغییر، تعدیل یا اصلاح
۳. ارزشیابی
البته برخی از صاحب نظران،این نوع پژوهش را در شش مرحله و برخی دیگر در هشت یا نه مرحله طبقه بندی کرده اند (استرینگر، ۱۳۷۸، نقل از اعرابی وایزدی).
گام هایی که در عمل باید برداشت
الف) تعیین و تعریف عنوان پژوهش
در گام نخست، باید موضوع تحقیق یا آنچه را که قرار است پژوهش در مورد آن انجام شود تعیین و تعریف کرد. به قول جان دیویی: (کتاب چگونه ما فکر می کنیم، به نقل از نادری و سیف نراقی،۱۳۷۵). یعنی پژوهشگر در کار خویش با مانع یا مشکلی رو برو می شود که در حل آن ابهام یا تردید دارد. این که گفته می شود، تحقیق از برخورد با مساله آغاز می شود، سخن دقیقی نیست؛ زیرا دلالت بر مشخص بودن مساله دارد. باید توجه داشت که صرف برخورد به موقعیت مساله ای، سبب نمی شود تحقیقی در آن زمینه صورت بگیرد. بسیاری از دانشمندان و پژوهشگران به موقعیت مساله ای برخورد می کنند، ولی علل گوناگون به تحقیق نمی پردازند.
پدیده ای رخ می دهد که علاوه بر افراد عادی، بسیاری از پژوهشگران نیز ناظر رخ دادن آن هستند، اما همه متوجه وجود مساله نمی شوند. برخورداری از حساسیت لازم در برخورد با مساله بسیار مهم است (شریعتمداری، ۱۳۷۹).
پس چنین حساسیتی از ملزومات اساسی برای انجام پژوهش و انتخاب موضوع است. در این مرحله معلم پژوهنده باید قادر باشد، به سوالات زیر پاسخ دهد:
– چه چیزی به تغییر، تعدیل ، اصلاح و یا راه حل جدید نیاز دارد؟
– آیا موضوع انتخاب شده قابل بررسی و تحقیق است؟
پس از در نظر گرفتن موارد فوق، مساله و موضوع پژوهش انتخابی خود را به صورت واضح و روشن بیان کنید، شما به عنوان معلم پژوهنده، سعی کنید وضعیت کلاس یا مدرسه خود و مساله یا مشکلی را که در آن احساس می کنید، بر اساس موارد زید توصیف کنید:
۱. می خواهم چه چیزی، چه کسی یا چه کسانی را مورد پژوهش قرار دهم؟
۲. چگونه و از چه طریقی این کار را انجام خواهم داد؟
۳. کجا، کدام کلاس یا مدرسه را به عنوان محیط پژوهش خود انتخاب کنم؟
۴. از چه زمانی شروع به تحقیق کنم؟
البته با توجه به ویژگی انعطاف پذیری اقدام پژوهشی، معلم پژوهنده می تواند در صورت لزوم و طی کار، در موضوع پژوهش تغییراتی بدهد و یا کلاً موضوع و محور اساسی پژوهش را عوض کند .
اگر می خواهید به پژوهش بپردازید، باید در انتخاب موضوع نکات زیر را در نظر بگیرید:
۱. موضوعی را که انتخاب می کنید، باید مورد علاقه شما باشد.
۲. موضوع انتخابی قابل پژوهش باشد و با توجه به ویژگی ها اقدام پژوهی، باید بتوانید از عهده انجام آن برآیید.
۳. موضوعی را انتخاب کنید که در زمینه آن توان عملی لازم را داشته باشید و امکانات اجازه انجام چنین پژوهشی را به شما بدهد.
۴. به عنوان معلم پژوهنده، باید اطلاعات جدید و به روز در اختیار داشته باشید.
ب) بیان مساله
اقدام پژوهی، وضعیتی را مورد پژوهش و بررسی قرارمی دهد که به این جا، اکنون و این موقعیت محلی خاص مربوط می‌شود. بنابراین شما به عنوان پژوهنده، باید پس از طرح موضوع، وضعیتی را که در آن قرار دارید، به صورت دقیق و روشن توصیف کنید و مساله مورد نظر را به طور واضح و روشن مشخص سازید.
معمولاً در پژوهش عملی یا اقدام پژوهشی، مساله پژوهش به صورت یک جمله پرسشی مطرح می‌شود. مثل این پرسش که:«چگونه می توانم … را بهبود بخشم؟» (قاسمی پویا، ۱۳۸۰).
ج) آگاهی پژوهنده از سابقه موضوع
شما به عنوان معلم پژوهنده،باید از پیشینه یا سابقه موضوع مورد نظرتان آگاهی و اطلاع داشته باشید و این سوالات را مطرح سازید که آیا با انجام این پژوهش، راه حلی جدید برای مشکل موجود پیدا می‌شود و یا تغییر و تعدیلی در موضوع صورت می گیرد؟
آگاهی معمل پژوهنده از موضوع مورد نظر، به وی کمک می کند که بداند، آیا قبلاً در این زمینه یا زمینه های مشابه آن کاری انجام شده است یا نه و در صورت مثبت بودن جواب ، آیا می‌شود از نتایج و یافته های موجود استفاده کرد؛ چون دوباره کاریِ چندان منطقی و قابل قبول نیست.
در این مرحله، باید به نکات زیر توجه داشته باشید:
۱. چه نیازی برای انجام پژوهش در زمینه موضوع انتخابی خود احساس می کنید؟
۲. مساله این پژوهش تا چه اندازه اهمیت دارد؟
۳. وجود این مساله یا مشکل، ممکن است چه پیامدهایی داشته باشد؟
۴. انجام این پژوهش، تا چه اندازه موجب تغییر، تعدیل و یا اصلاح مشکل یا مساله خواهد شد؟
د) اهداف پژوهش
هدف پژوهش از مساله پژوهش مشتق می‌شود. بنابراین به عنوان معلم پژوهنده، مشخص سازید که به دنبال چه چیزی هستید؟
ه) روش های جمع آوری اطلاعات
روش های جمع آوری اطلاعات خود را شناسایی کنید و انتخاب کنید. ابزار گردآوری اطلاعات به شما کمک می کنند، داده های لازم را جمع آوری و ثبت کنید. رایج ترین راه های گردآوری اطلاعات در اقدام پژوهشی عبارتند از: مصاحبه،مشاهده، پرسشنامه و اسناد آمار.
معلمان پژوهنده، برای گردآوری اطلاعات، می توانند از منابع زیر استفاده کنند:
۱. همکاران و دیگر کارکنان مدرسه
۲. والیدن
۳. خود دانش آموزان
۴. افراد متخصص در زمینه مورد نظر
۵. کتاب ها، مجلات و روزنامه ها
۶. دایره المعارف ها
۷. کتاب ها اختصاصی مربوط به موضوع پژوهش
۸. پژوهش های انجام شده در زمینه مورد نظر
۹. بازدید از کلاس ها و مدارس
۱۰. چکیده تحقیقات و پایان نامه ها
۱۱. سایت های اینترنتی در حوزه موضوع مورد نظر (قاسمی پویا، ۱۳۸۰).
و)تحقیق و تفسیر داده ها
پس از جمع آوری اطلاعات، نوبت به تحلیل و تفسیر آنها می رسد، یعنی معلم پژوهنده باید وضعیت موجود را بر اساس اطلاعات به دست آمده به طور روشن و واضح بیان کند و با تحلیل آن ها امکان ارائه راه حل های مناسب را فراهم سازد.
تفسیر داده ها سبب می‌شود که فهم جامع و روشنی از معانی و مفاهیم پیدا کنیم (قاسمی پویا، ۱۳۸۰).
به این نکته باید توجه داشت که در اقدام پژوهشی، هم می توان از داده های کمی استفاده کرد و هم از داده های کیفی. ولی اغلب از داده های کیفی استفاده می‌شود.
ز) انتخاب راه جدید و به کارگیری آن
پس از تحلیل داده ها، نوبت به انتخاب راه حل جدید می رسد. پس از انتخاب راه حل جدید چگونگی اجرای آن را برنامه ریزی کنید.
نظارت و ارزیابی
پس از این که راه جدید را برگزیدید و نحوه اجرای آن را مشخص کردید، تلاش کنید از همان ابتدا پیشرفت کا را زیر نظر بگیرید تا در صورت نیاز، تغییرات لازم را در عمل به وجود آورید. اگر راه حل جدید مشکل را حل نکرد، نباید نا امید شوید، بلکه به دنبال راه حل دیگر بگردید.
پس از نظارت، درباره کارتان داوری و قضاوت کنید. برای این که داوری شما از اعتبار لازم برخوردار باشند، باید متکی بر شواهد و دلایل معتبر و کافی باشد.
این داده ها و شواهد باید معیارها و شاخص هایی باشند که نغییرات و اصلاخات بوجود آمده در کار شما را نشان بدهند(قاسمی پویا، ۱۳۸۰).
در اقدام پژوهی، لازم نیست همه داده ها و شواهد، متکی بر اعداد و ارقام یا به عبارت دیگر، کمّی باشند. اظهار نظر همکاران، والدین، دانش آموزان و متخصصان امر می تواند تأییدی بر اصلاح کار و تغییرات مطلوب در آن باشد.
تجدید نظر و ارائه گزارش نهایی
پس اط این که کارتان را ارزیابی کردید، اگر نیازی بود، اطلاحات ضروری را در آن اعمال کنید و سپس از راه حل جدید استفاده کنید. در این مرحله بکوشید به این سوالات جواب دهید:
۱. کارتان را به چه صورتی آغاز کردید؟
۲. چگونه کارتان را ادامه دادید و چه مراحلی را طی کردید؟
۳. سرانجام کارتان چه شد؟
۴. در جریان کارتان، چه رخدادهایی به وقوع پیوست؟
۵. در کار شما، دیگران چه نقشی داشتند؟
۶. از دیگران چه آموختید؟
۷. موضوع پژوهش به چه چیزهای جدیدی دست یافتید؟
در صورتی که بخواهید گزارشی را به مدیریت مدرسه یا گروه پژوهش و یا هر فرد مورد نظر دیگری ارائه دهید، می توانید آن را بر اساس مراحل انجام پژوهش تکمیل کنید و یا به صورت های دیگری که فکر می کنید جالب، مفید و اثرگذار است، دست به تهیه و تنظیم آن بزنید.
خلاصه قسمتهای یک اقدام پژوهی
راهنمای تهیه ی گزارش اقدام پژوهی
۱. صفحه روی جلد عنوان سایر مشخصات مربوطه
۲. صفحه بسم الله الرحمن الرحیم
۳. فرم مخصوص ثبت مشخصات معلم پژوهنده
۴. صفحه ویژه نوشتن یک جمله علمی با تایپ درشت
۵. صفحه ویژه فهرست عناوین
۶. مقدمه آنچه در مقدمه باید درج شود:
· اهمیت و ضرورت فعالیتهای تحقیقاتی وضرورت آن درآموزش وپرورش
· اهمیت کارآموزش وپرورش واهمیت شغلی که دارید(اداری-مدیر-معلم- مشاور)
· سوابق شغلی به لحاظ ویژگیهای شخصی-کاری وبرخی علائق خود
· سوابق تحقیقاتی خودتان وشرکت درآزمونهای علمی
· بیان انگیزه شرکت درطرح اقدام پژوهی
· بیان اهداف اجرای طرح فوق(موضوع کارتان)
· بیان علل انتخاب موضوع کار خود
· بیان موضوع طرح اقدام پژوهی خود(با کمی توصیف)
· نقش خودرادرنوشتن طرح معین کنید مثلا بعنوان دبیرجغرافیا
· بیان کنید که تصمیم گرفتید مساله خودرادر قالب اقدام پژوهی رفع نمایید.
شما می توانید اقدام پژوهی های سایت را استفاده نمائید
مراحل نه گانه ی اقدام پژوهی
۱- مشخص کردن موضوعی که دارای شرایط زیر باشد .( موضوع)
الف – مورد علاقه شما باشد .
ب – پژوهش پذیر باشد .
ج – دارای اهمیت باشد .
د – در توان پژوهشگر باشد .
ه – پشتوانه ی اطلاعاتی داشته باشد.
۲ – بیان مساله : (توصیف وضعیت موجود)وضعیت فعلی را به روشنی توصیف می کند و به تعریف و بیان ابعاد مساله می پردازد . اینکه مشکل موجود در چه شرایط و محیطی نمایان شده و عمق و گستردگی آن چقدر است و آسیب های آن کدامند
۳- گرد آوری اطلاعات اولیه ( شواهد یک) برای این که تصویر روشنی از وضع موجود داشته باشیم لازم است داده ها یا اطلاعات لازم در این باره را جمع آوری کنیم.
الف – مشاهده رفتار یا بررسی عملکردها در مدت معین
ب –بررسی پرونده تحصیلی دانش آموزان
ج – پرس و جو از همکاران
د – مطالعه علمی و آگاهانه از منابع معتبر( کتب و …)
تجزیه و تحلیل و تفسیر داده های ۴- بررسی علمی و شواهد یک
– در این مرحله پژوهشگر با استفاده از اطلاعات بدست آمده از مرحله ی قبل ، اقدام به تحلیل و تفسیر داده ها می کند وبا یک جمع بندی عالمانه از اطلاعات ، تاحدودی به علل احتمالی بوجود آورنده مشکل پی می برد ونظرات خود را دراین مورد ثبت می کند تا بر اساس آن راه حل موقتی را برای اجراء انتخاب کند
۵ – انتخاب راه حل ( راه حل های ) جدید و موقتی جهت اجراء : با استفاده از اطلاعات جمع آوری شده و با خرد ورزی و اندیشیدن مداوم راه حل خود را با شرایط زیر انتخاب کنید .
الف : در انتخاب راه حل عجله نکنید .
ب : مطمئن باشید که اطلاعات کافی جمع آوری کرده اید .
ج : راه حلی انتخاب کنید که امکان اجرای آن باشد .
۶ – اجرای راه حل و نظارت برآن در حین اجراء : پژوهشگر ضمن اجرای راه حل پیشنهادی خود ، باید دقت کند که راه حل به درستی اجراء شود .یعنی ضمن اجرا ناظر و کنترل کننده مداوم نیزباشد .
q موارد قابل توجه در این مرحله :
الف : پیشرفت کار را زیر نظر داشته و وقایع را ثبت کنید .
ب : از همکاران منتقد خود در مورد پیشرفت کار کمک بگیرید .
ج – در صورت لزوم تغییرات لازم را دراجرای طرح اعمال کنید.
۷- گرد آوری اطلاعات پس از اجرای راه حل ( شواهد دو ) : پژوهشگر پس از اجرای راه حل مطلوب خود که مدعی می باشد با اجرای آن وضعیت مطلوب حاصل گردیده ، بایدملاکهایی را جهت اثبات ادعای خود داشته باشد .
الف : روش های گرد آوری اطلاعات را معین کنید
ب : داده های بدست آمده را که نشانگر ایجاد تغییر هستند در یک پوشه جهت ارائه جمع آوری کنید
ج :داده ها راجهت قضاوت در اختیار همکاران منتقد قرار دهید
۸ – ارزشیابی تاثیر اقدام جدید و تعیین اعتبار آن: ( ارزیابی و اعتبار بخشی ) – در این مرحله داده های جمع آوری شده را مثل مرحله سوم تفسیر و تحلیل می کنیم . با بررسی نتایج و داده های تحقـیق بعد از اجرای عمل ( راه حل ) از خود می پرسیم که «آیا واقعا تغییری که من به دنبال آن بودم تحقق پیدا کرده است ؟ چقدر ؟» و برای ادعاهای خود از شواهد ۲ استفاده می کنیم. در این رابطه : ۱ –دلایل محکم خود را مبنی بر ایجاد تغییر بیان کنید . ۲ – نظر همکاران منتقد خود را که مبنی بر تایید تغییرباشد قید کنید .( گروه ارزیاب )
۹- دادن گزارش نهایی یا اطلاع رسانی بهمراه نتیجه اتفاق افتاده ودر صورت تمایل ارائه ی پیشنهادات لازم به همکاران
